De Francqui-Prijs 2021 voor exacte wetenschappen gaat naar vorser Michaël Gillon (ULiège) voor zijn baanbrekend onderzoek in exoplanetologie en astrobiologie. Dr. Gillon ontwierp twee gerobotiseerde telescoopnetwerken, TRAPPIST en SPECULOOS, waarmee hij exoplaneten nauwkeuriger dan ooit kon bestuderen vanaf de aarde. Hij ontdekte zeven potentieel bewoonbare planeten en doopte ze ‘TRAPPIST-1’. Dr. Gillon leverde als eerste het bewijs dat niet alleen rond de zon maar ook rond ultrakoude sterren planeten cirkelen die qua grootte en massa vergelijkbaar zijn met de aarde, en dat daar leven mogelijk zou kunnen zijn. Het revolutionaire karakter van zijn ontdekking geniet unanieme erkenning vanuit de hele wetenschappelijke wereld en de NASA, en inspireert miljarden mensen in de hele wereld. De jury, samengesteld uit experts met faam, en voorgezeten door prof. Ben Feringa, laureaat van de Nobelprijs voor Chemie in 2016, heeft beslist zijn belangrijke ontdekkingen te bekronen met de Francqui-Prijs.
Zeven potentieel bewoonbare planeten
Tot in 1995 werden sterren beschouwd als geïsoleerde objecten. Dankzij technologische vooruitgang kon echter met zekerheid de (nagenoeg) systematische aanwezigheid van planeten rond de sterren worden vastgesteld. Op basis van deze ontdekkingen ontwikkelde Michaël Gillon – wereldwijd erkend wetenschapper met specialisatie in exoplanetologie en astrobiologie – twee gerobotiseerde telescoopnetwerken, TRAPPIST en SPECULOOS, waarmee hij deze exoplaneten van dichterbij kon observeren.
Een van zijn belangrijkste bijdragen betreft de ontdekking en gedetailleerde observatie van het TRAPPIST-1-stelsel met zeven exoplaneten (planeten buiten ons zonnestelsel) in een baan rond een extreem koude ster. Ze zijn qua grootte en massa vergelijkbaar met de aarde. Deze ontdekking zonder weerga (gemaakt in 2016) versterkt de hypothese dat er leven mogelijk kan zijn rond een andere ster dan de zon. De wetenschappelijke en mediatieke impact hiervan was dan ook aanzienlijk, met een stroom van honderden wetenschappelijke studies tot gevolg.
Michaël Gillon is gefascineerd door het bestaan van leven, elders in het heelal, en focust zijn onderzoek op ultrakoude dwergsterren: ”Zoals hun naam verraadt, zijn deze sterren veel kleiner en kouder dan de sterren die vergelijkbaar zijn met de zon. Ze komen ook veel frequenter voor in het heelal. Onze ontdekking van het TRAPPIST-1-stelsel toont aan dat er rond deze dwergsterren mogelijk tal van aarde-achtige planeten cirkelen, in omstandigheden die voldoende gematigd zijn om er eventueel oppervlaktewater en dus bewoonbare voorwaarden te vinden. Bovendien zijn dit de enige sterren met planeten die op onze aarde lijken en die we met onze huidige technologie kunnen bestuderen wat hun atmosferische samenstelling aangaat. Wie weet ontdekken we er ooit sporen van leven! Om al die redenen heb ik mijn onderzoek toegespitst op deze dwergsterren.”
TRAPPIST en SPECULOOS: uitzonderlijke observatiemogelijkheden
Om deze fenomenen van dichterbij te observeren, hebben Michaël Gillon en zijn onderzoeksteam jaren gewerkt aan de ontwikkeling van twee revolutionaire gerobotiseerde telescoopnetwerken. Het eerste – TRAPPIST – heeft als prototype gediend voor SPECULOOS. Deze telescopen staan opgesteld op diverse plaatsen op de aarde en bieden unieke observatiemogelijkheden voor de exoplaneten.
Hun twee namen refereren aan de afkomst van de onderzoeker. ”Ik herinner me mijn verblijf in het Europese Observatorium van La Silla, in de Chileense Atacamawoestijn. Ik dacht na over acroniemen die naar België verwijzen. Zo kwam ik uit op ‘TRAPPIST’ (TRAnsiting Planets and Planetesimals Telescope), als referentie aan het typische Belgische bier dat wereldwijde waardering geniet. Later kwam dan het SPECULOOS-project (Search for Planets EClipsing ULtra-cOOl Stars), toen ik een ambitieuzer plan wilde lanceren dat meer zou focussen op mogelijk bewoonbare planeten.”
TRAPPIST en SPECULOOS bieden een onvergelijkbare precisie in hun analyse. Ze maken het mogelijk om dankzij de transitmethode een reeks inherente kenmerken van die planeten te bestuderen. Wanneer de planeet vóór de ster passeert, creëert ze een eclips en verbergt ze gedeeltelijk de ster die hierdoor iets minder schittert. Hoe groter de planeet, hoe meer de ster ‘wegdeemstert’. Op die manier kunnen we de omvang van het fenomeen meten en de grootte van de planeet inschatten.
”Via andere methodes krijgen we ook toegang tot andere informatie zoals de massa en densiteit van de planeet, evenals de samenstelling van haar atmosfeer”, vervolgt dr. Gillon. ”De volgende doelstelling is het onderzoeken van de aard van het oppervlak van de planeten, om na te gaan of ze in aanmerking komen voor aanwezigheid van vloeibaar water en dus leven.”
Een kinderdroom bekroond met de Belgische Nobelprijs
Michaël Gillon was nog een kind toen mogelijk buitenaards leven hem al fascineerde. ”Voor zover als ik me kan herinneren, tuurde ik naar de sterren met de vraag of er elders nog leven was. De namen van sterrenbeelden hebben me nooit geboeid. Het enige wat me interesseerde, was dat leven.” Prof. Pierre Van Moerbeke, gedelegeerd bestuurder van de Francqui-Stichting, zelf laureaat in 1988, is tevreden over deze keuze.
Michaël Gillon voegt eraan toe: ”Internationale erkenning heb ik al langer verworven, maar de Francqui-Prijs is in mijn ogen bijzonder symbolisch, omdat hij staat voor mijn wortels waar ik trots op ben. Ik ben ongelofelijk vereerd en ontroerd met de toekenning van deze, meest prestigieuze Belgische wetenschapsprijs. Dit is absoluut een hoogtepunt in mijn loopbaan.” De officiële overhandiging door Zijne Majesteit de Koning vindt op 9 juni 2021 plaats in het Paleis der Academiën.
Een prestigieuze award
De Francqui-Prijs wordt soms ook wel de ‘Belgische Nobelprijs’ genoemd. Dat is te verklaren door de rijke geschiedenis en het internationale karakter van deze award. De Francqui-Stichting werd in 1932 opgericht door de Belgische diplomaat Emile Francqui en door Herbert Hoover, de toenmalige president van de Verenigde Staten. Na de Eerste Wereldoorlog hadden deze twee prominenten enorm veel energie gestopt in diverse wetenschappelijke organisaties, teneinde het onderzoek in België te stimuleren. De multidisciplinaire Raad van Bestuur van de Stichting wordt momenteel voorgezeten door Herman Van Rompuy, erevoorzitter van de Europese Raad en minister van Staat, en door professor Pierre Van Moerbeke, gedelegeerd bestuurder en zelf een eerdere laureaat van de Francqui-Prijs.
De Francqui-Stichting schenkt elk jaar een bedrag van 250.000 euro aan een wetenschapper, afwisselend uit de exacte wetenschappen, de humane wetenschappen en de biologische en medische wetenschappen. Meerdere laureaten van de Francqui-Prijs werden later in hun loopbaan bekroond met internationale prijzen, sommigen zelfs met de Nobelprijs. De Belgische laureaten van de Nobelprijs voor chemie, geneeskunde en fysica, Ilya Prigogine, Christian de Duve en François Englert ontvingen de Francqui-Prijs respectievelijk in 1955, 1960 en 1982.
Bron: Université de Liège
